Turkey: Tahkime Elverişlilik: Tahkim Sözleşmesinin Tahkime Elverişli Bir Konuda Kurulmuş Olması

Tahkime elverislilik, bir uyusmazligin tahkim yolu ile çözülüp çözülemeyecegini ya da hangi uyusmazliklarin tahkim yolu ile çözülebilecegini ifade eden bir kavramdir.¹ Tahkim, özü itibariyle taraf iradelerine dayanmaktadir; ancak taraflarin her konuda i?radelerini ortaya koyarak, uyusmazligin tahkim yoluyla çözümüne karar vermeleri mümkün degildir. Tahkim yalnizca taraf iradelerine tabi olan uyusmazliklar hakkinda geçerlidir, taraf iradelerine dayamayan konularda uyusmazlik çözümü hakemlere birakilamayacaktir.² Bu kapsamda, taraflara, yalnizca tahkime elverisli konularda tahkim anlasmasi yapma özgürlügü taninmistir.

Tahkime elverisli olmayan konular yalnizca mahkemede çözülebileceginden bu konuda yapilan bir anlasma geçersiz olacak, herhangi bir hüküm ve sonuç dogurmayacaktir. Buna ek olarak, hem HMK hem de MTK'da tahkime elverisli olmayan bir konuda karar verilmesi iptal sebebi olarak düzenlenmistir. Ayni sekilde, tahkime elverisli olmayan bir konuda verilen yabanci bir hakem kararinin tenfizi de mümkün olmayabilecektir.

Devletler, bu konuda çesitli düzenlemeler yapmak suretiyle tahkim ile çözümüne cevaz vermedikleri konulari, yani kamu alaninda kalmasini istedikleri uyusmazliklari belirleyerek, kendi hukuklari açisindan tahkime elverisliligin sinirlarini çizmektedir.³

a- Tahkime Elverislilik Konusunda Farkli Ülkelerdeki Düzenlemeler:

Tahkime iliskin farkli ülkelerdeki düzenlemelerde, hangi uyusmazliklarin tahkim yoluyla çözülebilecegi ya da çözülemeyecegi tanimlanmistir. Örnegin, bu konuya iliskin olarak, Isviçre'de mevcut düzenlemede, ekonomik menfaatlerle ilgili her türlü uyusmazligin çözümü tahkime elverisli kabul edilmis, dolayisiyla bir ekonomik faaliyet sonucu dogacak uyusmazligin tahkim yoluyla çözülebilecegi belirtilmistir.

Yine tahkime elverislilige iliskin olarak, Belçika'daki düzenlemede, üzerinde uzlasilmasina i?zin verilen hukuki iliskilerden dogan uyusmazliklar tahkime elverisli olarak nitelendirilmistir. Benzer sekilde, Ispanya'da, taraflarin üzerinde serbestçe tasarruf edebilecekleri meselelerin tahkim yoluyla çözülebilecegi belirtilmekle birlikte; yine ayni kanunda, kesin olarak yargi karariyla çözülmesi gerekli uyusmazliklar, i?s aktinden, fikri haklardan, tüketicinin korunmasindan, özel sigortadan kaynaklanan uyusmazliklar ve taraflarin üzerinde serbestçe tasarruf edemeyecekleri meseleler ile siki sekilde bagli uyusmazliklarin tahkime elverisli olmadigi da açiklanmistir.

Fransa'da ise, üzerinde serbestçe tasarruf edilebilen haklarin tahkime götürebilecegi öngörülmüstür; gerçek kisilerin ehliyeti ve sahsi statüleri ile ilgili meselelerin, bosanma ve ayriliklarla ilgili meselelerin ya da kamu düzenine iliskin sorunlarin tahkime elverisli olmadigi belirtilmistir.⁴ Tüm bu düzenlemeler incelendiginde, genel olarak, taraflarin üzerinde serbestçe tasarruf hakki olan ekonomik nitelikli uyusmazliklarin, tahkim ile çözüme kavusturulabilecegi, kamu düzenini ilgilendiren sorunlarin ise yalnizca devlet mahkemelerinde çözebilecegi sonucu çikmaktadir.

b- Tahkime Elverislilik Konusunda Ülkemizdeki Düzenleme:

Kanunlarimiz açisindan incelendiginden, HMK ve MTK'da tahkime elverislilik hususuna iliskin düzenlemelere rastlanmaktadir. Her iki kanunda da tahkime elverislilik menfi bir anlayisla düzenlenmistir.⁵ HMK'nin 408. maddesinde "Tas?inmaz mallar u?zerindeki ayni haklardan veya iki tarafin iradelerine tabi olmayan is?lerden kaynaklanan uyus?mazliklar tahkime elveris?li deg?ildir." denilerek tahkime elverisli olmayan konular yerli tahkim açisindan belirlenmistir. MTK'nin 1. maddesinde ise "Bu Kanun, Tu?rkiye'de bulunan tas?inmaz mallar u?zerindeki ayni haklara ilis?kin uyus?mazliklar ile iki tarafin iradelerine tabi olmayan uyus?mazliklarda uygulanmaz." denilerek, tasinmaz mallar üzerindeki ayni haklara iliskin uyusmazliklarin ve iki tarafin iradesine tabi olmayan uyusmazliklarin tahkim yoluyla çözülemeyecegi belirtilmistir. Tahkime elverisli olmayan uyusmazliklarin tahkim yoluyla çözülmüs olmasi durumunda, taraflardan birinin talebi üzerine ya da mahkemenin re'sen yapacagi bir inceleme ile bu karar iptal edilebilecegi gibi yabanci hakem kararlari açisindan bu husus tenfiz engeli olusturabilecektir.

Her iki kanuna göre de iki tarafin i?radesine tabi olmayan uyusmazliklar tahkimle çözülemeyecektir; bu kapsamda, bu konularda tahkim anlasmasi yapilmasi mümkün olmayip, böyle bir anlasmanin varligi halinde anlasma geçerli olmayacaktir. Idare hukuku⁶, ceza hukuku, iflas hukuku ihtilaflari⁷, taraflar üzerinde serbestçe tasarruf edemeyeceklerinden, tahkime elverisli kabul edilmemektedir⁸.

Bunlara ek olarak, taraflarin tasarrufuna birakilmamis olan, bosanma, nafaka, velayet, soy bagi, evliligin geçersizligi gibi aile hukukundan kaynaklanan uyusmazliklar⁹, ile çekismesiz yargiya iliskin uyusmazliklar tahkime elverisli degildir.¹⁰ Is iliskilerinden kaynaklanan uyusmazliklarda tahkime gidilmesi mümkün görülmemektedir; bunun sebebi, bu tip uyusmazliklarin kamu düzenine iliskin olmasi ve isçinin ekonomik olarak isverene karsi güçsüz konumda bulunmasidir. Manevi tazminat talepleri, marka, patent, telif haklari, endüstriyel tasarim ise tahkime konu olabilecektir.¹¹

Yukaridaki açiklamalar kapsamda, Türk Hukuku açisindan tahkime elverislilik konusunda bir ölçüt belirlemek gerekirse, taraflarin aralarinda anlasarak sulh olabilecegi konulara iliskin olarak yapilan tahkim anlasmalari geçerli kabul edilebilecektir.¹²

Hem HMK hem de MTK'daki düzenlemelerde tahkime elverislilige iliskin ikinci kriter ise tahkimin konusunun tasinmazlar üzerindeki ayni haklara iliskin olmamasidir. Bu kapsamda tasinmazin aynina iliskin uyusmazliklarin tahkim yoluyla çözümü mümkün olmadigi gibi bu konuda yapilacak bir tahkim anlasmasi da geçerli olmayacaktir. Örnegin, Yargitay, kanunun tanidigi ayni bir hak olan rehin hakkinin yerine getirilebilmesi ile ilgili uyusmazligin tahkime elverisli olmadigina karar vermistir.¹³ Yargitay baska bir kararinda tapuda mülkiyet geçirimini de içeren davanin tahkim yolu ile çözülemeyecegine karar vermistir.¹⁴ Tapu kaydinin iptali ile ilgili olan uyusmazliklar da Yargitay tarafindan tahkime elverisli bulunmamistir.¹⁵

Ancak, kanunlardaki düzenlemelerde yalnizca tasinmazin aynina iliskin uyusmazliklarin tahkim yoluyla çözümüne cevaz verilmediginden, karsit kavramdan hareketle, tasinmazlarin aynina iliskin olmayan uyusmazliklarin tahkim yoluyla çözümü mümkün görülmektedir. Örnegin, kira sözlesmesinden kaynaklanan uyusmazliklar tahkim yoluyla çözülebilecektir.¹⁶ Yargitay bir kararinda tasinmazlara iliskin olmakla birlikte taraflarin üzerinde özgürce tasarruf edebilecekleri uyusmazliklar hakkinda tahkim sözlesmesi yapabileceklerine karar vermistir.¹⁷ Benzer sekilde, tasinmazin satis bedelinin tahsiline iliskin olarak da tahkim sözlesmesi yapilabilmesi mümkündür.¹⁸

MTK'da tahkime elverislilik kapsaminda, HMK'dan farkli olarak, uyusmazliga konu tasinmazin Türkiye'de olmamasi gerektigi düzenlenmistir. Uyusmazliga konu olan tasinmazin Türkiye disinda bulunmasi durumunda ise, bu madde kapsaminda, uyusmazligin tahkime elverisli olmadigi söylenemeyecektir; böyle bir durumda bakilmasi gereken, tasinmazin bulundugu ülke hukukuna göre bu uyusmazligin tahkime elverisli olup olmadigidir.¹⁹

Tahkime elverislilik baglaminda ortaya çikan diger bir soru ise sözlesmeden kaynaklanan iliskiler disindaki uyusmazliklarin tahkim yolu ile çözülüp çözülemeyecegidir. Taraflar arasinda mutabakat saglanmasi halinde sözlesme disi uyusmazliklarin da tahkim yolu ile çözülebilmesi mümkündür. Bu hususa iliskin olarak, HMK'nin 412/1 ve MTK'nin 5. maddelerinde tahkim sözlesmesinin taraflarin sözlesme veya sözlesme disi hukuki uyusmazliklari için basvurabilecekleri bir yol oldugu belirtilmistir; bu kapsamda, haksiz fiil veya sebepsiz iktisap hususlarinda da taraflar arasinda bir tahkim anlasmasi yapilmasi halinde tahkime basvurulabilecektir.²⁰

Tahkim yolu ile çözülebilecek konulardaki bir diger kisitlama ise esas sözlesmenin geçerliligi baglamindadir. Tahkimin konusunu yalnizca hukuken geçerli islemler olusturacaktir; hukuken geçerli olmayan yani kanunda batil olarak kabul edilen, örnegin ahlaka aykiri olan konulardaki tahkim sözlesmelerinin geçerli kabul edilebilmesi mümkün degildir. Yargitay, bir tarafin digeri üzerinde ekonomik ve sosyal üstünlügünü kullanarak tahkim sözlesmesinde esitligi kendi lehine bozacak hususlar kabul ettirmesi veya taraflardan birine hakemlerin yaridan fazlasini veya tamaminin seçimi imkaninin verilmesi hallerini sözlesmenin ahlaka aykiri olmasi kapsaminda degerlendirmekte ve bu sözlesmelerin geçersiz olacagina hükmetmektedir.²¹

Footnotes