ÖZET

Çevreye atılan çöpleri azaltmak ve geri dönüşüm oranını artırmak amacıyla, birçok ülke gibi ülkemiz de zorunlu depozito sistemi uygulanmasını hayata geçirmeyi hedeflemektedir. Sistem resmi olarak 2022 yılı itibarı ile zorunlu hale gelecektir. Bu nedenle sisteme entegre olması gereken aktörlerin 2021 yılı sonuna dek gerekli çalışmaları tamamlamış olmaları beklenmektedir. Bu çalışma, sistemin mevzuatımızdaki düzenlenme şekli ve detayları ile sistemi bizden önce uygulamaya başlayan ülkelerin karşılaştıkları sorunlar, ilk yıllarda oluşan sistem harcamaları, bu ülkelerin bugünkü durumları dikkkate alınarak ve mevzuatımız açısından karşılaşılması muhtemel sorunlara yer verilerek hazırlanmıştır.

Anahtar Kelimeler: Zorunlu depozito uygulaması, Gönüllü Depozito Uygulaması, Çevre Mevzuatı, Piyasaya Süren, Satış Noktası.

GİRİŞ

Gıda maddeleri veya içecek ambalajlarında depozito uygulaması, sanılanın aksine devletin değil sanayinin bir buluşudur. Eski tip, ağırlığı fazla ve tekrar doldurulabilir niteliğe sahip içecek ambalajları 20. yüzyılın son çeyreğine kadar depozito uygulanmak ve gönüllü olarak -Bu nedenle bu uygulamaya "Gönüllü Depozito Uygulaması" adı verilmiştir- toplanmak sureti ile işletmelerin verimini arttırmıştır. Ambalajların net kalınlıkları ve ağırlıkları bugün kullanılanlara kıyasla daha fazla olduğundan yeni bir şişe, kutu veya kabın satın alınmasına kıyasla şişe veya kutuların toplanması, yıkanıp temizlenmesi ve tekrar doldurulması o dönemde daha ucuza mal olmuştur. Sonraki yıllarda ambalaj malzemelerinin incelmeleri, ucuzlamaları ve plastik ambalajların yaygınlaşması ile piyasaya sürenler bu uygulamayı terk etmiştir.

Günümüzde birçok ülkede siyasi otoriteler tarafından ülkesel ve bölgesel anlamda depozito uygulamasının risk analizleri yaptırılmış, çevrenin korunması ve ülke ekonomilerine katkı sağlanması amacı ile depozito uygulaması zorunlu hale getirilmiştir. Ülkemiz de depozito uygulamasını zorunlu hale getiren ülkeler arasında yer almaktadır.

1. MEVZUATIMIZDA YER ALAN DÜZENLEMELER

Çevre Kanunu ve Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği gibi çeşitli düzenlemelerle mevzuatımızda depozito uygulamasına yıllardan beri yer verilmekte ise de 10 Aralık 2018 Pazartesi günü Resmi Gazete'de yayımlanan "Çevre Kanunu ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun" ile depozito uygulaması 01.01.2021 itibarı ile zorunlu tutulmuştur.

30.12.2020 tarihinde Resmi Gazete'de yayımlanan "Türkiye Çevre Ajansının Kurulması ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun" ile depozito uygulamasının zorunlu olacağı tarih 01.01.2022 şeklinde değiştirilmiştir.

Anılan düzenleme ile 01.01.2022 tarihi itibarı ile zorunlu depozito uygulamasına tabi tutulan ürünlerin üreticileri, ithalatçıları ve piyasaya sürenleri ile depozito kapsamındaki ürünleri tüketicilere/ kullanıcılara sunan toptan ya da perakende satış birimleri, depozito sisteminin kurulması, işletilmesi ve izlenmesine yönelik idari, mali ve teknik yükümlülüklerini yerine getirecektir. Bu tarihe kadar sisteme entegre olma çalışmalarının tamamlanması gerekmektedir.

Yasal düzenlemelere aykırı olarak depozitoya tabi ürünleri piyasaya sürenlere 20 bin lira, tüketicilere sunanlara (perakende) faaliyet alanının her metrekaresi için 15,16 lira, depozito sistemine dahil olmayan satış noktalarına satış alanının her metrekaresi için 100 lira, sıfır atık yönetim sistemini kurmayanlara veya kurduğunu belgeleyemeyenlere 20 bin lira para cezası verilecektir.

Türkiye Çevre Ajansı, depozito yönetim sistemini kurma, kurdurma, işletme veya işlettirme, ilgili tarafların depozito yönetim sistemine dahil olmasını sağlama ve bunların yükümlülüklerini belirleme ile Bakanlıkça belirlenen depozito bedeli, ücret ve teminatları alma ve iade etme faaliyetlerini yürütecektir.1

Depozito sisteminin uygulanmasında uyulacak esaslar Bakanlıkça belirlenmiş, bu doğrultuda "Yeniden/Tekrar Kullanılabilir Ambalajlar İçin Depozito Sistemi Uygulamalarına İlişkin Usul ve Esaslar" yayımlanmıştır. Düzenleme uyarınca, sisteme dahil olacak piyasaya sürenlerin depozito uygulaması başlamadan önce depozito uygulama planlarını Bakanlıkça hazırlanacak Bilgi Sistemi üzerinden Bakanlık onayına sunmaları ve onay almaları gerekmektedir. Buna ek olarak her yıl, bir önceki yıl gerçekleştirdikleri depozito uygulamalarına ilişkin faaliyet raporunu hazırlamak ve bu raporu aynı yılın haziran ayının sonuna kadar Bakanlığa sunmakla yükümlüdürler. Depozito sistemine tâbi ambalajların üzerinde veya etiketlerinde açıkça görünür ve kolayca silinmeyecek şekilde "Depozitoludur" ibaresi ve sisteme özgü kod bulundurulması zorunludur.

2. DİĞER SİSTEMLERE BAKILDIĞINDA UYGULAMANIN İLK YILLARINDA KARŞILAŞILMASI MUHTEMEL SORUNLAR

Bugün Kuzey Avrupa ülkelerinden sonra depozito sistemindeki başarı oranı en yüksek Avrupa ülkesi Almanya'dır. Almanya'da 2003'ten bu yana zorunlu depozito sistemi uygulanmaktadır. Sistemin uygulandığı ilk yıllarda karşılaşılan sorunlar ve alınan tavırlar Türkiye açısından da ilk etapta karşılaşılması muhtemel sorunların tespiti adına önem taşımaktadır.

Almanya'da 2003-2006 arasında depozito siteminin kurulmasına harcanan bütçe 693.08 milyon Euro'dur. Yatırımlar otomat makine ve manuel sistem yatırımı olmak üzere iki kalemden oluşmaktadır. Bunun yanında amortisman, personel, finans, bakım vb. dahil işletme giderleri için 637 milyon Euro harcanmıştır.2

2006 yılı verilerine göre, depozito sistemi kapsamında toplanan ambalajların %80'i otomatlar, %20'si manuel sistem sayesinde toplanabilmiştir. Bununla beraber depozito sisteminin kaynağında ayrı toplamaya oranla 2,5 kat daha maliyetli olduğu ortaya konulmuştur.

2002-2006 yılları arasında Düsseldorf, Köln ve Frankfurt şehirlerinde cadde ve sokaklardan toplanan çöp miktarında azalma olmamış, aksine düşük gelirli kimselerin depozitolu ambalaj bulmak amacı ile diğer çöpleri ortaya dağıtması sonucu kirlilik %15 oranında artmıştır. Zorunlu depozito sisteminin kurulması yeni bir toplama sistemi oluşturulmasını gerektirdiği için yakıt tüketimi, trafik yükü ve karbondioksit emisyonunu da artırmıştır. Bu yeni harcamalara minimum bütçeyi ayırmak isteyen üreticiler tekrar doldurulamayan ve sistem dışında kalan ambalajlara yönelmiştir. 2003-2008 yılları arasında Almanya'da tekrar doldurulabilir ambalajların pazar payı giderek azalmıştır. Almanya hükümetinin sistemin tüm aktörler tarafından benimsenmesi konusunda yıllar içerisindeki ısrarcı tavrı ve yatırımların sürdürülmesi sonucu bugün bu sistem Almanya açısından oldukça kârlı bir sistem haline gelmiş, geri dönüşüm hedefleri sağlanmış, ülke ekonomisine katkı ve çevrenin olası en yüksek seviyede korunması adımları başarılı olmuştur.3

İngiltere ve Fransa 2008-2009 yıllarında zorunlu depozito uygulamasının olası kâr-zarar durumlarını tespit etmek amacı ile çevre kuruluşlarından raporlar almıştır. Bu raporlar sonucunda halklarının sosyo-kültürel yapısının sisteme uygun olmaması, ülkelerde halihazırda uygulanan kaynağında ayrı toplama sisteminde verimin düşmesi ve sistem maliyetinin kısa dönemde kâr-zarar dengesini sağlayamayacak olması gibi çekincelerle uygulamayı zorunlu tutmamışlardır. Ancak Avrupa Birliği Komisyonu ve ülkelerin çevre kuruluşları konu hakkında çalışmalar yapmaya, muadil sistemlerin başarılı olamadığı noktalarda yeni düzenlemeler getirmeye, uygulamada başarılı olan ülke örneklerini incelemeye, bu anlamda raporlar hazırlatmaya devam etmektedir.

Sayılan örneklerle beraber bu sistemi en başından beri başarı ile uygulan ülkeler de mevcuttur. Bu anlamda değinilecek ilk ülke İsveç'tir. İsveç'te halihazırda gönüllü depozito sistemi uygulanmakta iken zorunlu depozito sistemi de beraberinde uygulanmaya başlanmıştır. Zorunlu depozito uygulamasına geçiş, halk açısından mevcut başka bir geri kazanım sistemi bulunmaması, süpermarket zinciri adedinin azlığı, birçok ürün açısından dağıtımın tekel durumundaki firmalarca yapılması, yerel markaların fazlalığı, kişi başına düşen milli gelirin yüksek olması ve nüfus yoğunluğunun düşük olması nedenleri ile çok daha rahat bir şekilde gerçekleşmiştir.4

İsveç gibi Finlandiya, Danimarka ve Norveç de depozito sistemini başarı ile uygulayan ülkeler arasındadır. Norveç, Estonya ve Litvanya gibi ülkelerde sistemin en başarılı yardımcıları ters otomat makineleridir. Ters otomat makineleri, iade edilen ambalajları anında saymakta, uygun olmayan şişeleri ayırmakta ve tüketiciye depozito iadesini ödemektedir. Makine bunu insan eliyle yapılabilecek bir işlemden çok daha hızlı şekilde gerçekleştirmekte olup genellikle süpermarketler gibi elverişli yerlerde bulundurulmaktadır. Bu da kullanıcıların para iadelerini nakit ya da mağazada kullanabilecekleri kuponlar olarak almalarını sağlamaktadır. Bazı ülkelerde, depozito ücretini doğrudan ters otomat makinesi üzerinden hayır kurumlarına bağışlamak da mümkündür.5

Ancak bu ülkelerin demografik, kültürel, ekonomik altyapısı ile ürün dağıtımı ve atık yönetimi sistemleri gibi birçok değişken depozito uygulamalarındaki başarıyı etkilemekte olup bu değişkenlerin farklılığı nedeni ile bu ülkeler diğer Avrupa ülkelerine de ülkemize de örnek gösterilemeyecektir. Ülkemizdeki düzenlemelere bakılacak olursa sistemin eksiklerinin giderilmesi adına yapılabilecek

düzenlemeler şu şekildedir: " Mevcut durumda depozito sisteminin uygulanmasına yardımcı olmak amacı ile ters otomatlar kurulmasına ilişkin bir düzenleme bulunmamakta, en azından ilk aşamada uygulamanın satış noktaları aracılığı ile manuel olarak başlaması öngörülmektedir. Ters otomatların da sisteme dahil edilmesi ve konuya ilişkin düzenlemeler yapılması gerektiği öngörülmektedir.

  • Depozitolu ambalajların iadesini kabul eden satış noktalarında o satış noktası tarafından satılan ürün adedinden daha fazla iade edilen ambalaj adedi ile karşılaşılması durumunda iade sürecinin ikinci aşamasına kadarki (Ambalajın piyasaya sürene gönderilmesi) sürede bu ambalajların nerede muhafaza edileceği gibi bir sorun söz konusudur. Almanya örneğinde uygulamanın ilk yıllarında karşılaşılan sorunlar 200 m² altındaki satış noktalarına depozito iadelerini malzeme çeşidi ve marka bakımından sınırlama serbestisi verilmesini gerektirmiş olup aynı konunun ülkemizde de gündeme alınmasında sistemin verimliliği açısından yarar görülmektedir.
  • Satış noktalarında depozito bedelinin tüketiciye nakit olarak ödenmesi satış noktalarının nakit para akışı dengesini olumsuz etkileyecektir. Alternatif olarak depozito bedellerinin kartlı bir sisteme yüklenmesi yahut yeniden alışveriş yapılmak üzere kupon şeklinde kullandırılması yönünde bir düzenleme yapılması tavsiye edilmektedir.
  • Sistemin uygulanmaya başlaması ile ne gibi ihtiyaçlar doğacağı, piyasaya sürenler, nakliye işlemi yapan firmalar ve satış noktalarınca gelecek taleplerin neler olacağı bu aşamada netlik kazanmamış olsa da ihtiyaçlara uygun düzenlemeler yapılacağı umut edilmektedir.

SONUÇ

Gezegenimiz bir atık kriziyle karşı karşıyayken, bizim daha fazla sürdürülebilirlik sağlama ve daha verimli bir şekilde geri dönüşüm yapma gereksinimimiz, depozito iade sisteminin uygulanmasını zorunlu kılmıştır. Sistemin uygulamaya konulacağı ilk yıllarda yüksek yatırım ve lojistik maliyetlerinin ortaya çıkacağı kuvvetle muhtemel olsa da sınırları giderek genişletilen sıfır atık sistemi ile beraber uygulanacak olması, ihtiyaçlara uygun adımlar atıldığında umut vaat edicidir. Bu anlamda sistemin önceki uygulayıcılarının karşılaştıkları sorunlar, alınan tedbirler, sistemlerin değişkenlerinin neler olduğu ve demografik yapımıza uygun olarak hangi önlemlerin alınması gerektiği dikkatle incelenmelidir. Sistemin uygulamaya konulması sonrasında halkın çevre bilincinin ve duyarlılığının zaman içerisinde artması ve atıklar konusunda hassasiyet kazanılması; sistemde istikrar, hedeflenen geri dönüşüm yüzdelerine ulaşılması, ekonomiye katkı sağlanması ve en önemlisi çevreye verilen zararların minimum seviyelere indirgenmesine yardımcı olacaktır.

Footnotes

1. PAGEV, "Türkiye Çevre Ajansı Kuruldu" Erişim Tarihi: 18 Mart 2021, https://pagev.org/turkiye-cevre-ajansi-kuruldu

2. Salih Zeki ÖCAL, "Tek Kullanımlık Ambalajlar İçin Mevzuata ve/veya Ekonomik Enstrümanlara Bağlı Depozito Uygulamaları" Erişim Tarihi: 20 Mart 2021 https://silo.tips/download/genel-tanmlar-depozito-ve-dier-ekonomik-enstrmanlarla-lgili-zet-bilgiler

3. Salih Zeki ÖCAL, "Tek Kullanımlık Ambalajlar İçin Mevzuata ve/veya Ekonomik Enstrümanlara Bağlı Depozito Uygulamaları" Erişim Tarihi: 20 Mart 2021 https://silo.tips/download/genel-tanmlar-depozito-ve-dier-ekonomik-enstrmanlarla-lgili-zet-bilgiler

4. Atık Kağıt ve Geri Dönüşümcüler Derneği, " Depozito Sistemi: Atık Yönetiminde Yeni Bir Dönemin Kapısı Açılıyor" Erişim Tarihi : 23 Mart 2021, https://geridonusumekonomisi.com.tr/depozito-sistemi-atik-yonetiminde-yeni-bir-donemin-kapisi-aciliyor.html

5. Atık Kağıt ve Geri Dönüşümcüler Derneği, " İçecek Ambalajlarında Depozito İade Sisteminin Uygulanması", Erişim Tarihi : 26 Mart 2021, https://geridonusumekonomisi.com.tr/icecek-ambalajlarinda-depozito-iade-sisteminin-uygulanmasi.html

The content of this article is intended to provide a general guide to the subject matter. Specialist advice should be sought about your specific circumstances.